از جمله راههای افزایش بازدهی غذا ، افزودن برخی از ترکیبات مختلف به جیره های غذایی مورد استفاده جهت تغذیه دام می باشند.
و از میان ترکیبات توصیه شده که با توجه به ویژگیهای خاص خود می توانند سبب بهبود عملکرد گله های دام شوند، هم چنین حذف آفلاتوكسين هاي تشكيل شده در خوراك هاي آلوده يكي ازجنبه هاي مهم تحقيقات تغذيه اي اسـت. روشهـاي متنـوع فيزيكـي، شيميايي و بيولوژيكي براي از بين بردن آفلاتوكسين ها با موفقيت كم به كار گرفته شده است .يك روش معمول استفاده از مواد جاذب غير مغذي در جيره است كه با آفلاتوكسين هـا پيونـد ايجـاد نمـوده و جذب آنها را از دستگاه گوارش كاهش مي دهند .تاكنون از زئوليت طبيعي، بنتونيت، آلومينيوسيليكات هيدراته سديم-كلسيم ، ديواره سلولي مخمر و زغال فعال براي كاهش سميت آفلاتوكسين هادر خوراك طيور استفاده شده است .
زئولیت چیست ؟
زئولیت با نام ژنریک کلینوپتیلولایت Clinoptilolite محـصولی از فرآوري کانیهاي آلومینوسیلیکات معدنی با قدرت جذب فوق العاده و تبادل کاتیونی بی نظیر میباشد. این ماده مطلقاً آنزیم نبوده و نباید با آنزیمهاي مختلف که بسیار متنوع بـوده و هرکـدام اختـصاصاً بـراي بهبـود جذب یک ماده غذایی خاص به کار بـرده مـیشـوند، اشتباه گرفته شود. زئولیت ترکیبی است از کانیهـاي زئولیت که به سـبب سـاختار ویـژه شـبکه بلـوري و خواص فیزیکی، اثرات بـسیار مفیـدي را در پـرورش دام و طیور و آبزیان ایفا میکند این ماده باارزش از ظرفیـت تبـادل یـونی بـالایی برخوردار است و میتواند اثرات خـود را بـه صـورت کاتالیزور اعمال نماید. زئولیت قابلیـت جـذب انـواع کاتیونها نظیر روبیـدیوم، پتاسـیم، آمونیـوم، سـدیم و کلـسیم را دارا مـیباشـد. تجزیـه شـیمیایی زئولیت نیز نشان میدهد که داراي عناصـر متعـددي نظیر اکسید سیلیـسیوم و اکـسید آلومینیـوم مـیباشـد.
توانايي اين مواد جذب و دفع آب و تبادل يوني بدون تغيير در ساختمان آنها ميباشد. زئوليت طبيعي به دليل كاتيونهاي قابل تعويض با يون هيدروژن به عنوان بافر عمل ميكند و در صورت استفاده در جيره دام سبب بهبود فعاليت باكتريهاي هضم كننده سلولز ميشود. همچنين با جذب آمونياك باعث كاهش غلظت نيتروژن اوره اي پلاسما شده و بدين وسيله از مسموميت آمونياكي جلوگيري كرده وبازده مواد نيتروژني غير پروتئيني را در نشخوار كنندگان افزايش مي دهد .
زئولیت در تغذیه نشخوارکنندگان:
اولین دلیلی که باعث شد از زئولیت ها در تغذیه نشخوارگنندگان استفاده شود خاصیت آنها در جذب گازهای آمونیومی شکمبه و جلوگیری از مسمومیت حیوان و در نهایت آزادسازی تدریجی آمونیاک و استفاده بهتر میکروبهای شکمبه از آن جهت سنتز پروتئین میکروبی است . جهت جذب اسیدهای چرب فرار و آمونیاک از افت ناگهانی pH شکمبه جلوگیری کرده و محیط مناسبی برای فعالیت باکتری های سلیولولایتیک فراهم می کند که این باکتری توانائی تجزیه و هضم فیبر غذا را دارا می باشند و موجب افزایش نسبت استات به پروپیونات در شکمبه می شود که خود عاملی در جهت افزایش چربی شیر می باشد . در هنگام مصرف زئولیتها ماده خشک جیره افزایش می یابد در نتیجه ترشح بزاق حیوان زیادتر شده و به این ترتیب از اسیدی شدن محیط شکمبه و نفخ حیوان جلوگیری می کند. بعلت افزایش مصرف آب در هنگام استفاده از زئولیت مواد نشاسته ای به جای هضم در شکمبه به روده انتقال می یابند که در آنجا براثر هضم به گلوکز تبدیل می شوند در حالی که در شکمبه براثر هضم تبدیل به اسیدهای چرب فرار می شود که اغلب براثر آروغ زدن حیوان از دسترس خارج می شود . بعلت افزایش گلوکز خون استفاده از اسیدهای آمینه به عنوان منبع انرژی متوقف شده و در نهایت موجب افزایش پروتئین شیر در گاوهای شیرده و افزایش وزن در گاوهای پرواری می شود
مزایای مصرف زئولیت در گاوهای شیری:
١. افزایش شیر و چربی و در نتیجه سود بیشتر ٢. توازن اوره مصرفی در جیره غذایی و تبدیل آن به پروتئین قابل جذب٣. جلوگیری از اسهال و در نتیجه به حداقل رسیدن تلفات گوساله های ۴. کاهش اسیدوز در گاوهای شیرده و فعال تر نمودن میکروبهای شکمبه ۵. افزایش ضریب جذب بعلت تاخیر تدریجی در عمل گوارش
۶. پالایش محیط با جذب گازهای سمی و از بین بردن بوی فضولات و رطوبت بستر
٧. جذب عناصر فلزی سنگین(HeavyMetal) موجود در آب آشامیدنی.
مزایای مصرف زئولیت در گوساله های پرواری:
1.هضم بهتر خوراک ، اشتهای بیشتر در نتیجه افزایش وزن گوساله ها تا ١٠ درصد
٢. جلوگیری از آلودگی های احتمالی در نتیجه جذب رطوبت بستر ٣. ازدیاد مقاومت دام در مقابل پاره ای از بیماریها به خصوص بیماری های روده ای و کاهش چشمگیر درصد تلفات و عوارض آفلاتوکسین ۴. جلوگیری از مسمومیت قارچی به خصوص جنبی آن ۵. جذب گازهای سمی نظیر آمونیاک و هیدروژن سولفوره.
کاربرد زئولیت در گوسفند داری
1. افزودن زئولیت به جیره , با افزایش قابلیت هضم پروتئین خام ,چربی خام و دیواره سلولی , عملکرد بره های نر پرواری را بهبود بخشیده و موجب افزایش وزن نهائی ,افزایش وزن روزانه و بهبود ضریب تبدیل خورا ک, پروتئین قابل متابولیسم می گردد . زئولیت با توجه به خواص منحصر به فرد خود سبب افزایش درصد پروتئین خام و کاهش چربی خام لاشه گردیده و از این طریق می تواند در تامین نیاز پروتئینی جمیعت جوان کشورمان موثر باشد و نیز با داشتن کاتیونهای مربوطه موجب افزایش توازن کاتیون – آنیون گردیده و همچنین با فراهم ساختن عناصر مورد نیاز (DCAB) جیره میکروارگانیسم ای شکمبه سبب سنتز پروتئین میکروبی شده و از این طریق حیوان را با منبع پروتئین ارزان و با کیفیت بالایی مهیا می سازد . می توان زئولیت را به مقدار ۴% ماده خشک جیره بدون اثرات جانبی به جیره بره های پرواری اضافه نمود . از دیگر مزایای استفاده از آنزمیت , جلویگری از اسهال بره ها و گوسفندان و متعادل نمودن فلور میکروبی روده ها و کاهش تلفات به ویژه در بره ها , جذب بهتر کلسیم و جلوگیری از خاک خوری گوسفندان و ازدیاد مقاومت دام در مقابل پاره ای از بیماری ها به خصوص بیماری های روده ای و کاهش تلفات می باشد.
مصرف زئولیت در تغذیه طیور
خصوصیات فیزیکی و شیمیایی زئولیت طبیعی ، موجب به کارگیری وسیع آنها جهت کاهش میزان تولید گازهای زیان آوری نظیر سولفید هیدروژن و آمونیاک و همچنین کنترل رطوبت بستر در سالن های پرورش طیور گردیده است که از نتایج آن ، افزایش تولید تخم مرغ و سلامتی پرندگان بوده است .
در بررسی دیگری مشخص گردید که مخلوط نمودن زئولیت پودر شده با کود طیور موجب به حداقل رساندن میزان تولید گاز آمونیاک شده است . از دیگر اثرات بکارگیری زئولیت ها در جیره غذایی طیور، کاهش اثرات سمیت آفلاتوکسین در طیور بوده است . اضافه کردن زئولیت به جیره غذایی جوجه های گوشتی توانسته است نقائص استخوانی در آنها کمک نماید .
بکارگیری زئولیت در جیره های غذایی مرغ های تخمگذار، موجب افزایش معنی داری در تعداد و وزن تخم مرغ ها و همچنین بهبود کیفیت پوسته تخم مرغ و محتویات درونی آن گردید . همچنین در بررسی های انجام شده مشخص شد که افزودن زئولیت های طبیعی به جیره غذایی جوجه های گوشتی موجب افزایش وزن بدن ، بهبود بازده غذایی و کاهش درصد تلفات گردد.
زئولیت و نقش آن در تغذیه آبزیان:
1.زئولیت با جذب آمونیوم که غلظت بیش ازحد در آب برای انواع مختلف آبزیان خطرناک و کشنده می باشد، باعث بهبود کیفیت آب و همچنین غنی شدن رسوبات بستر استخر بعنوان کود می شود .
2. با اختلاط زئولیت در آب استخرها ،ظرفیت اکسیژنی محیط سریعا افزایش یافته در نتیجه بهداشت محیط و سلامتی و شادابی ماهی ها و میگوها برقرار می گردد .3. زئولیت تامپونی است که با تعدیل pH آب استخر از نوسانات pH جلوگیری می نماید. 4. به دلیل تثبیت کیفیت آب و افزایش فسفر قابل دسترس، زئولیت باعث افزایش فتوسنتز و تراکم فیتوپلانکتون ها که خود بخشی از منابع غذای آبزیان هستند ، می گردد .
5. زئولیت با فراهم آوردن شرایط مطلوب محیطی ،پرورش دهنده را قادر می سازد تا تعداد بیشتری ماهی و میگو پرورش دهد . درپژوهشی که توسط Obradovićو همکاران(2006)به منظور بررسی تأثیر زئولیت به عنوان افزودنی به غذا، در سطح 1درصد به صورت غذاي پلت ماهی قزل آلا صورت گرفت، زئولیت 1درصد روي تمامی شاخص هاي مورفومتریک، سرعت رشد ماهیان و طول و حجم نهایی اثرات مثبتی گذاشت. استفاده از 2درصد زئولیت طبیعی (کلینوپتیلولیت)در جیره ماهی قزل آلا با 48درصد پروتئین بعد از 64روز پرورش، بدون تأثیر منفی بر ماهی، موجب افزایش 10درصد در وزن ماهی ها گردید.6 . استفاده از زئولیت در تغذیه مـاهی سـبب افـزایش در رانـدمان خـوراك و سـرعت رشـدمی گردد (Pond and Mumpton,1984).آ 7. زئولیت با جذب فلزات سنگین موجود در آب اثرات نامطلوب این عناصر را که مانع رشد و نمو آبزیان و ایجاد مسمومیت احتمالی می باشد برطرف می سازد .8 . زئولیت با جذب مازاد فسفر موجود در آب و آزاد نمودن تدریجی آن موجب افزایش بازده کودهی فسفره و د رنتیجه باروری هر چه بهتر استخرهای پرورش می شود .با توجه به مشکل کمبود آب در کشور و نیاز به استفاده بهینه از منابع موجود , زئولیت می تواند در تصفیه آب حوضچه های پرورش ماهیان سرد آبی و کاهش آلودگی پساب آنها به عنوان فیلتر نقش موثری ایفا نماید .
منابع:
زمانی کیاسج محله، ح.، هادوي، م.، و خـوش خلـق، م.، .1386اثـرات سـطوح مختلـف زئولیـت موجـود در جیـره غـذایی روي شاخص هاي رشد شاه میگوي جوان آب شـیرین .(Astacus leptodactylus)مجلـه علمـی شـیلات ایـران.شـماره 3،صفحات 82تا. 164
گودرزی , م . ١٣٧٧ . استفاده از زئولیت در جیره گاوشیری نژاد هلشتاین و اثر آن برتولید و ترکیب شیر . پایان نامه کارشناسی ارشد . گروه علوم دامی , دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.
مشفقی . ح . کاربرد زئولیت در تغذیه طیور . تابستان ١٣٧۴ . فصلنامه علمی تخصصی طیور (چکاوک ٢۶).
نيكخواه، ع.، م. گودرزي.و ر، ميرايي آشتياني.1379 .اثر سطوح مختلف زئوليت طبيعي روي توليد و تركيب شیر و PH شكمبه و مدفوع گاوهلشتاین. مجله علوم كشاورزي ايران. ج٣٢.صفحه .٢٢٢-٢٢٥ .
Obradovic, S., Adamovic, M., Vukasinovic, M., Jovaovic, R. and Levic, J., 2006. The application effects of natural Zeolite in feed and water on production results of Oncorhynchus mykiss(Walbaum), pub: Roumanian Society of Biological Sciences. pp: 3005-3013.
Pond, W.G. and Mumpton, F.A., 1984. Zeo-Agriculture: Use of natural Zeolites in agriculture and aquaculture. International Committee on Natural Zeolites, Brockport
